De pensioenparadox: vrijheid lonkt, maar brengt ook onzekerheid
Interview met Josanne Huijg (Leyden Academy on Vitality and Ageing)
Foto’s: Monica Stuurop
Werken draagt bij aan geluk. Het geeft structuur, sociale contacten en een gevoel van betekenis. Maar wat gebeurt er als dat houvast wegvalt bij pensionering? Volgens Josanne Huijg, uitvoerend directeur en programmaleider Persoonlijk welbevinden bij Leyden Academy on Vitality and Ageing, wordt die overgang vaak onderschat. “Veel mensen kijken uit naar hun pensioen, maar realiseren zich niet hoe groot de impact ervan kan zijn op hun geluksgevoelens.”
Redenen genoeg dus om in gesprek te gaan met Josanne. En ze neemt de tijd. Geen gehaaste antwoorden, geen abstracte theoretische bespiegelingen, maar concrete onderbouwingen en voorbeelden die de grote thema’s van ouder worden tastbaar maken. “Ouder worden is hip,” stelt ze nuchter. “Er is een kanteling gaande in hoe we naar ouderen kijken. Toen ik kind was, was het normaal dat iemand na zijn pensioen in een verzorgingshuis ging wonen. De huidige generatie ouderen denkt daar heel anders over.”
De U-bocht van geluk
Geluk neemt niet lineair toe of af met de jaren, legt Josanne uit. Dit fenomeen wordt ook wel de U-bocht van geluk genoemd. “Mensen ervaren gemiddeld het meeste geluk in hun vroege en late volwassenheid. In de middelbare levensfase, grofweg tussen de 35 en 45 jaar dipt het gevoel van geluk en tevredenheid. Dat heeft te maken met de drukte van carrière, gezin en sociale verwachtingen. Mensen stellen hoge eisen aan zichzelf en ervaren stress. Maar naarmate mensen ouder worden, leren ze beter om te gaan met hun verwachtingen en stellen ze haalbare doelen. Daardoor neemt het geluksgevoel na het vijftigste levensjaar weer toe.”
Naarmate mensen ouder worden, ontwikkelen ze meer veerkracht en acceptatie. Ze hechten minder waarde aan status en materieel succes en focussen zich meer op sociale relaties en zingeving. “Sociale gezondheid is een essentiële factor voor kwaliteit van leven,” benadrukt Josanne. “We zijn van oudsher sterk gericht op autonomie, maar volledige onafhankelijkheid heeft ook schaduwkanten. Mensen hebben verbinding nodig om zich goed te voelen. Daarom zien we nu steeds vaker woonvormen en initiatieven waarin oudere generaties samenleven en elkaar ondersteunen.”
De rol van werk en zingeving in levensgeluk
Veel mensen realiseren zich pas na hun pensionering hoeveel werk bijdraagt aan hun levensgeluk. “Mensen die werken, zijn gemiddeld genomen gelukkiger dan mensen die niet werken,” zegt Josanne. “Dat komt omdat werk een bron van structuur, betekenis en sociale interactie is.” Ze illustreert het met een herkenbaar voorbeeld. “Neem een basisschooljuf die met pensioen gaat. Veel mensen ontlenen hun identiteit aan hun werk. Een juf voelt zich vaak nog steeds juf, zelfs als ze niet meer voor de klas staat. Dat kan een grote omschakeling zijn.” Josanne wijst op een methode die Leyden Academy gebruikt om mensen bewuster te maken van die transitie: de brief aan je toekomstige zelf. “We vragen mensen om een brief te schrijven aan hun gepensioneerde ik: Wie ben je? Wat wil je nog bereiken? Welke rol speelt werk of vrijwilligerswerk in je leven? Dit helpt mensen om bewuster na te denken over hun toekomst.”
Uit onderzoek blijkt dat ouderen die vrijwilligerswerk doen, aanzienlijk gelukkiger blijven. “Ouderen vormen de grootste groep vrijwilligers in Nederland. Veel mensen halen zingeving uit het gevoel iets bij te dragen aan de maatschappij,” zegt Josanne. Dit kan variëren van mantelzorg tot actieve betrokkenheid in buurtinitiatieven. Ook het hebben van sociale contacten is een niet te onderschatten factor. “Veel ouderen noemen hun kleinkinderen als belangrijke bron van levenslust. De mogelijkheid om zorg te dragen en deel te nemen aan hun leven geeft hun een gevoel van betekenis en is een bron van geluk.”
Stoïcisme en de kunst van het ouder worden
De vraag wat geluk is, wordt al sinds de Griekse Oudheid gesteld. “Geluk is een complex begrip,” vertelt Josanne. “We onderscheiden doorgaans drie vormen: levenstevredenheid, eudemonisch geluk (zingeving) en hedonistisch geluk (kortstondige vreugde).” Steeds vaker wordt ook het stoïcisme genoemd als een filosofie die helpt bij een gelukkiger leven, merkt Josanne op. “Mark Tuitert, de oud-topschaatser, is een bekende aanhanger van het stoïcisme. Hij leert mensen omgaan met zaken waar ze geen controle over hebben, in plaats van zich ertegen te verzetten. Dat is een mindset die ouderen vaak van nature al ontwikkelen.”
De kracht van storytelling
Josanne heeft een achtergrond binnen de psychologie. De achtergrond van de onderzoekers die bij Leyden Academy werken, is zeer divers: van psychologen, sociologen en antropologen tot filosofen, verpleegkundigen en artsen. Regelmatig verricht Leyden Academy multidisciplinair onderzoek en gaat het kenniscentrum pionierend aan de slag met niet eerder verkende vraagstukken. Eén van de methodieken die de Leyden Academy inzet in haar onderzoeksprojecten, is storytelling. “Door mensen hun eigen verhaal te laten vertellen en delen, krijgen ze meer inzicht in hun eigen situatie,” zegt Josanne. “Dit is een krachtige manier om mensen te empoweren.” Ze noemt als voorbeeld de methode photovoice, waarbij mensen een foto kiezen die iets zegt over hun leven of gevoelens. “Zo’n beeld opent gesprekken en helpt mensen om op een andere manier naar hun eigen situatie te kijken.”
Een nieuwe fase, geen einde
De kern van Josanne’s verhaal: geluk en levenslust komen niet vanzelf. De overgang naar pensioen is daarbij een cruciale fase, constateert ze. “En die wordt vaak onderschat.” Voor veel mensen betekent met pensioen gaan een nieuwe start in plaats van een afsluiting. Maar dat vraagt wel om voorbereiding. “We moeten af van het idee dat pensionering automatisch een feest is,” zegt Josanne. “Voor sommige mensen is dat zo, maar anderen zitten aan de andere kant van het spectrum en voor hen is het een juist een periode van onzekerheid.” Haar advies aan werkgevers, beleidsmakers en oudere medewerkers is glashelder: besteed net zoveel aandacht aan de afronding van een loopbaan als aan de start. Want gelukkig ouder worden begint al ruim voordat de pensioenleeftijd in zicht komt.
Wat doet Leyden Academy?
Leyden Academy on Vitality and Ageing is een kennisinstituut dat zich volledig richt op ouder worden en de levenskwaliteit van ouderen. “Onze missie is om bij te dragen aan de kwaliteit van leven van ouderen, en dat doen we via praktijkgericht onderzoek,” vertelt Josanne. “We zijn verbonden aan het Leids Universitair Medisch Centrum en de Universiteit Leiden, maar opereren onafhankelijk. Dat maakt ons wendbaar: we kunnen snel inspelen op maatschappelijke ontwikkelingen en de stem van ouderen centraal stellen in ons onderzoek.”
Leyden Academy kijkt breed naar ouder worden: van gezondheid en vitaliteit tot zingeving en beeldvorming in de samenleving. Josanne: “We doen niet alleen wetenschappelijk onderzoek, maar zorgen er ook voor dat onze bevindingen impact hebben in de praktijk. We werken samen met zorginstellingen, gemeentes en werkgevers om ouder worden niet als probleem, maar als kans te benaderen.”
