“Trots hoef je niet te verstoppen”
Wat is trots eigenlijk? De Vlaamse filosoof Martha Claeys deed specifiek onderzoek hiernaar en verdiepte zich in de emotie trots. Ook heeft ze een interessante kijk op de relatie tussen trots en ouder worden. Redenen genoeg voor een gesprek.
In 2021 promoveerde Martha op het onderwerp trots. Het boek ‘Trots. De filosofie van een emotie’, voortvloeiend uit haar doctoraatsonderzoek, werd goed ontvangen. In 2024 won Martha met haar publicatie de Socratesbeker voor het meest prikkelende filosofische boek van 2023.
Met haar onderzoek wilde de filosoof de emotie trots doorgronden en de verschillende connotaties die we toekennen aan deze emotie. Haar denkwerk maakt helder dat trots een andere emotie is dan bijvoorbeeld woede, angst of liefde. Ook dat zijn mentale begrippen maar niet zo gelaagd als trots. Trots is vooral een interne aangelegenheid, stelt ze in haar boek waarin ze een lans breekt voor trots. Trots kan tegelijkertijd een verbindende factor zijn en organisaties en groepen die in de knel zitten een maatschappelijke rol laten spelen, zoals bijvoorbeeld de beweging Black Lives Matter. Trots als motor voor sociale bewegingen en emancipatie.
Januskop
Vroeger keek Martha heel anders naar trots. Het was haar overtuiging dat trots “een onwenselijke emotie was”. Vanuit die aanname startte ze ook destijds haar promotieonderzoek in 2017. Met als hypothese dat trots irrationeel en zelfs gevaarlijk is. Het kan zorgen voor misplaatste superioriteitsgevoelens naar andere mensen en groepen en voor veel ellende en geweld zorgen. Bij het analytisch ontrafelen merkte Martha dat de vlieger niet op ging. Dat de emotie trots eigenlijk een Januskop heeft. “Toen ik aan het onderzoek begon, had ik een gespleten houding. Mij was altijd geleerd om niet je kop boven het maaiveld uit te steken. Maar ik zag ook dat er positieve trots bestaat.”
Onder de oppervlakte van trots zitten, zo stelt Martha, verschillende ‘bronnen’. In haar onderzoek beschrijft de filosoof er drie: zelfwaardering, zelfrespect en zelfliefde. Zelfwaardering komt voort uit prestaties (persoonlijk of professioneel) en komt onder druk te staan als de prestaties of verdiensten achterblijven. Zelfrespect gaat over jezelf op waarde schatten. Het heeft te maken met hoe je als mens behandeld wilt worden ongeacht wat je presteert of hoe getalenteerd je bent. (“We zijn allemaal mensen.”) Daarom is het ook lastig om je zelfrespect te handhaven als je in de samenleving het gevoel hebt dat je groep er minder toe doet. De belangrijkste bron in de ogen van Martha is zelfliefde. Niet te verwarren met veel voorkomende termen als zelfingenomenheid, arrogantie, ijdelheid en narcisme. Zelfliefde is in Martha’s ogen echte aandacht voor jezelf, jezelf in al je plus- en minpunten accepteren zonder dat je je daardoor mislukt voelt. Zelfliefde betekent niet dat jezelf als middelpunt ziet. Wél dat je je eigen positie bevraagt en je je kwaliteiten in alle eerlijkheid beoordeelt.
We spreken Martha via de telefoon. Eenmaal van wal gestoken valt Martha, verbonden aan het Centrum van Ethiek van de Universiteit Antwerpen, nauwelijks stil.
Trots, zo toont u in uw boek aan, is een veel complexer begrip dan ons alledaags begrip daarvan.
“Dat klopt. Trots is een emotie die ik bij mezelf schuwde. Ik wilde eerder bescheiden zijn. Trots leek me vooral iets voor mensen die veel te grote ego’s hebben of mensen die zichzelf graag interessant maken. Tegelijkertijd keek in naar sociale en politieke bewegingen en zag dat daar die emotie een rol leek te spelen. Ik zag dat er door filosofen en ethici nog weinig over geschreven was. Ik dacht: hier is zoveel interessants aan de hand dat het de moeite waard is dit verder te onderzoeken. Wat zijn de verschillende vormen van trots? Hoe vullen mensen het in? Hoe ziet trots er als emotie uit? Wat is daarvoor nodig? Ik ben uitgekomen op de volgende definitie: trots is het besef dat je iets in jezelf waardevol vindt. Ik ben filosoof en wilde weten in welke mate trots iets goeds is en of je dat aan moet moedigen. En in welke mate brengt trots je tot zelfoverschatting en kan dit zorgen voor negatieve gevolgen voor jezelf en je omgeving. In die zin is trots een Januskop-emotie en heeft het twee gezichten. Ik heb ook historisch onderzoek gedaan en daarin zag je ook die Januskop terug komen. Aristoteles zag het als de kroon van alle deugden en die mag je vieren. In het calvinistische Nederland was trots de allergrootste zonde, want je plaatste jezelf boven God en anderen. Eigenlijk gebeurt het niet vaak dat een emotie zo uiteenlopend geëvalueerd wordt.”
Uw stelling is dat trots een emotie is die iets waardevols heeft.
“Dat klopt. Gepaste trots heeft te maken met het ervaren van zinvolheid zonder dat je je superieur voelt aan iemand anders of gaat opscheppen. Trots speelt zeker ook een grote rol in de context van werk en loopbaan. Het is belangrijk dat mensen een zinvolheid ervaren in hun baan. Als je baan waardevol is kun je daar ook trots op zijn. Als je die zin van je werk niet zo inziet dan komt er een soort gelatenheid of trekt dat een wissel op je motivatie.”
“Een ander aspect is dat een baan in zekere mate verknoopt kan zijn met je identiteit. Bij de vraag wie je bent speelt de vraag wat je doet een grote rol. Als je je kunt identificeren met je baan is dat ook een soort privilege. Je hebt dan in je loopbaan de keuze gehad iets te doen wat nuttig en waardevol is. Die identificatie is verknoopt met trots. Er zijn ook mensen voor wie een baan een noodzakelijk kwaad is en die zich minder identificeren met die baan.”
Maatschappelijke waardering
We spreken door over trots in relatie tot de omgeving. Trots is een zelfbewuste emotie, stelt Martha, die ook samenhangt met de sociale context. “Je hebt de basis-emoties, waarmee je geboren wordt, zoals woede of verdriet. Rond je 3-4 jaar, wanneer je je zelfbewustzijn ontwikkelt en de blik van de ander ontdekt, komen daar zelfbewuste emoties bij, zoals trots en schaamte. Trots hangt heel nauw samen met hoe anderen ons beoordelen. In onze samenleving hebben we denk ik een heel sterk idee van welke banen trots waard zijn en welke banen we waarderen. De beroepsgroep artsen heeft het minder moeilijk om trots te zijn, maar er zijn ook heel belangrijke banen die we maatschappelijk gezien minder waarderen of er zelfs op neerkijken, zoals schoonmakers of kleuterleiders. Beroepen die we een beetje als vanzelfsprekend nemen terwijl ze ontzettend essentieel zijn. Die maatschappelijke waardering kan ook veranderen. Denk maar aan de leerkracht. Vroeger was dat beroep een bron van trots en had het veel aanzien terwijl dat vandaag de dag in ieder geval in België anders ligt, ten onrechte natuurlijk. Wat de maatschappij waardeert is ook medebepalend voor het gevoel van trots wat we ervaren.”
Verbinding trots en motivatie
De werkgever speelt daarin een belangrijke rol in, merkt Martha op. “Ik denk dat het psychologisch heel belangrijk is dat medewerkers van hun leidinggevenden voelen dat ze trots mogen zijn op wat ze doen. Er zijn psychologische onderzoeken gedaan naar de verbinding tussen trots en motivatie. Daaruit blijkt dat mensen die trots zijn langer moeilijke taken volhouden. Het is dus voor een werkgever belangrijk om trots aan te wakkeren. Niet als een trucje of een holle managementtool om zo de productiviteit op te jagen. Maar door met medewerkers inhoudelijk het gesprek aan te gaan. Voor wie doen we dit nu eigenlijk? Die kernvraag waar het echt om gaat wordt helaas vaak overschaduwd door bureaucratie, efficiencydenken en deadlines. Als trots iets waardevols is in een werkcontext dan moet het gaan om de inhoud van het werk. Voor echte trots moet je een stapje terug zetten en nadenken over het grote geheel en de betekenis van werk.”
Beleven de verschillende generaties trots op hun eigen manier?
“Een interessante vraag. Ik heb er geen sociologisch onderzoek naar gedaan, maar ik zou niet durven stellen dat verschillende generaties meer of minder trots zijn. Maar het gevoel van trots wordt wel anders geuit. Bij oudere generaties speelt het gevoel van beroepseer een grotere rol, je langere tijd in iets bekwamen. Terwijl jongeren meer jobhoppen en hun trots meer behalen uit breed vaardigheden beoefenen. Maar het belang van erkenning vinden is iets van alle generaties. Jong en oud willen zich in een job-context gezien voelen en daar een zekere mate van trots uit kunnen halen.”
Hoe kijkt u naar de relatie tussen trots en ouder worden?
“Trots kan zitten in de wijsheid die je hebt als je ouder wordt over het bedrijf en de bedrijfsprocessen. Maar de tegenkant van de medaille is dat als mensen lang in een baan zitten het moeilijk kan zijn om mee te gaan met veranderingen. Dan kan trots je in de weg zitten en wordt het een belemmering. ‘Ik doe het al jaren zo.’ Bij het ouder worden zie je die twee kanten van de medaille. Je moet dus trots van welke kant die ook komt kritisch bekijken. Is het een vorm van trots die mij vooruithelpt en ervoor zorgt dat ik goed kan samenwerken met anderen? Of is het een vorm van trots die mij en anderen vast zet?”
Eerder hadden we het over trots, werk en identiteit. Wat gebeurt er met mensen die met pensioen gaan?
“Als je werk wegvalt door pensionering of ontslag kan dat als een schok aanvoelen; een soort rouwproces. Je neemt afscheid van een deel van jezelf. Daarom is het belangrijk voor mensen om buiten hun werk een identiteit te hebben. Naast werknemer ben je ook een persoon in het leven van andere mensen. Er zijn veel meer aspecten van je identiteit dan je baan. Het maakt het minder abrupt als je met pensioen gaat en je meerdere dingen hebt om trots op te zijn. Als jouw baan prominent is in je leven is het belangrijk om andere manieren te zoeken. Daarom zie je veel mensen die na hun pensioen vrijwilligerswerk gaan doen of zich wijden aan bijvoorbeeld de kleinkinderen. Je gaat op zoek naar nieuwe zinvolheid. Heeft iemand mij nog nodig? Kan ik iemand zijn voor iemand anders? Trots kan helpen om je gevoel van zelfrespect te behouden bij het ouder worden.”
Tot slot. U won met uw boek de Socratesprijs. Wat betekent dit voor u?
“Ik vind het een mooie erkenning van het feit dat je in de filosofie ook bezig mag zijn met zaken als emoties. In de filosofie werd trots lang gezien als iets dat mensen en groepen de verkeerde kant opstuurde. Ik heb de emotie trots onder het stof uit gehaald. Het is een emotie die veel mensen waardevol vinden en die ook een rol speelt in de emancipatie van achtergestelde groepen. Je mag ruimte innemen en je trots voelen. Trots hoef je niet te verstoppen.”
