Ouder worden is iets anders dan niet meer jong zijn
Zutphen, een zonnige lentemiddag. We schuiven aan in de keuken van Suzanne Biewinga met uitzicht op de tuin, het eerste groen en een Vlaamse Gaai, voor een gesprek over ouder worden, met pensioen gaan en alle mogelijkheden daarbij. Suzanne is een Nederlandse filosoof en onderzoeker die zich richt op de betekenis van ouder worden in de 21e eeuw. Begin 2025 promoveerde ze op haar zeventigste aan de Universiteit van Amsterdam op een onderzoek naar een nieuwe manier van denken en spreken over ouder worden in deze snel veranderende samenleving.
Door: Astrid Kraal
We trappen af met de vraag of Suzanne met pensioen is. En het antwoord zal niemand verbazen: ze is gestopt met betaalde arbeid maar heeft het drukker dan ooit tevoren. Na het behalen van haar master filosofie in 2015 deed Suzanne een oproep in de lokale krant, waarin ze mensen uitnodigde om deel te nemen aan een reeks van drie groepsgesprekken over ouder worden. “Ik dacht dat er misschien niemand zou reageren, maar het tegendeel bleek waar. De belangstelling was overweldigend,” vertelt ze. Uiteindelijk leidde dit tot maar liefst 92 groepsgesprekken met ouderen in haar ‘filosofiewerkplaats’, waarin zij hun ervaringen en ideeën over ouder worden deelden. Deze gesprekken vormden de basis voor haar promotieonderzoek. De filosofiewerkplaats werd een ruimte voor diepgaande gesprekken en reflectie, gericht op het vinden van passende woorden om nieuwe inzichten in de betekenis van ouder worden uit te drukken.
In deze filosofiewerkplaats worden deelnemers aangemoedigd om hun eigen ervaringen en vanzelfsprekendheden kritisch te onderzoeken. Het doel is om samen na te denken, te luisteren en nieuwe perspectieven te ontdekken. De gesprekken draaien om vragen als: Wat betekent vrijheid voor jou nu je ouder wordt? Of: Welke vooroordelen over ouderdom kom je tegen, en hoe kijk je daar zelf naar? De verslagen uit de filosofiewerkplaats vormden de basis voor haar boek: Ouder worden als ervaring, waarin ze pleit voor een genuanceerde en inspirerende kijk op deze levensfase.
Stereotypen
Suzanne benadrukt in haar boek dat ouder worden niet alleen draait om verlies of het proberen jong te blijven, maar dat het een veelzijdige en waardevolle levensfase kan zijn. Binnen de context van de huidige snel veranderende samenleving legt ze de nadruk op de culturele kant van ouder worden. Volgens haar worden ouderen geconfronteerd met twee hardnekkige stereotypen. Het eerste stereotype legt de nadruk op ‘jong blijven’: ouderen die vitaal, energiek en actief zijn, worden als ‘jong’ bestempeld. Daarmee wordt volgens Suzanne de werkelijkheid van ouder worden genegeerd. Ouderen zijn van alles, maar jong zijn hoort er niet bij. Om vitaal en actief te zijn, hoef je niet per se jong te zijn. Het tweede stereotype beschrijft ouderdom als een fase van louter verlies. Het bedreigende beeld dat hierdoor wordt opgeroepen, is dat van een overgang van een bloeiende actieve fase naar een periode die weinig positiefs te bieden zou hebben en misschien zelfs liever vermeden wordt.
Volgens Suzanne doen beide beelden geen recht aan de werkelijkheid. “Ouder worden is veel meer dan dat. Het is een ongewisse en vaak avontuurlijke reis die door deze simplistische beelden wordt onderschat.” Ze pleit daarom voor een nieuw perspectief op ouder worden, een dat recht doet aan de daadwerkelijke ervaringen van ouderen zelf. Dit perspectief zou niet moeten worden bepaald door de ideeën van anderen, maar door de ervaringen en inzichten van de ouderen zelf. “Mijn onderzoek had als doel om ruimte te maken voor een nieuwe manier van denken en spreken over ouder worden, passend bij de eigen ervaringen van ouderen,” legt ze uit.
Verontrusting
“Eigenlijk ben ik gestart vanuit verontrusting. Want het is zo treurig dat de gangbare stereotypen uitgaan van een tegenstelling tussen jong en oud, en in bijna alle opzichten zitten ouderen aan de verkeerde kant van de lijn. Onze cultuur is gefocust op jong zijn, vooruitgang, maakbaarheid. Verlies, beperkingen, ouder worden en dood, horen daar niet bij. Daarom wordt ouder worden vaak geassocieerd met schaamte en verlies van waardigheid. Ik ben verontwaardigd wanneer ouderen worden weggezet als volwassenen waar iets aan ontbreekt, of zelfs worden gezien als object waarover wordt gesproken en over wordt beslist”. Suzanne wijst erop dat onze samenleving onderwerpen zoals ziekte en dood vaak vermijdt. “Wanneer je ouder wordt, kun je er niet meer omheen. Je wordt geconfronteerd met verschillende vormen van verlies. Maar dit proces maakt ook ruimte voor reflectie, het ontdekken van nieuwe betekenissen en persoonlijke groei, zelfs in tijden van verdriet.”
“Ik denk dat het anders kan, dat anders denken over deze levensfase mogelijk is. Het gaat daarbij om een sociale revolutie maar ook om een ‘eer-revolutie’. Want het gaat ook om waardering en erkenning. Om dat voor elkaar te krijgen, moeten we anders kijken naar wat mensen voor wezens zijn. Mensen zijn geen volwassenen die altijd alles kunnen, nooit veranderen en onafhankelijk van anderen hun eigen leven leiden. Wij zijn verlangende, belichaamde, sociale en eindige wezens. We leven allemaal een leven van geboorte naar dood, we zijn kwetsbaar en proberen samen met anderen het beste van onze levens te maken. Zo’n realistischer mensbeeld leidt tot een heel andere kijk op ouder worden.”
“In deze samenleving is er geen vaste sociale rol voor gepensioneerden. Dat is een grote vrijheid. Maar soms is het ook lastig hoe je hier het beste invulling aan kunt geven. Het concept pensioen is ook in de geschiedenis nieuw. Vroeger konden alleen de rijken gaan rentenieren. Er zijn daardoor weinig voorbeelden die ons zijn voorgegaan. We moeten zelf ontdekken hoe wij het late leven betekenis kunnen geven. De gepensioneerden van nu hebben in hun lange leven veel geleerd. Je wilt wellicht nog iets betekenen met de wijsheid die je hebt opgedaan. Waar vind je in deze samenleving daar een plek voor? Steeds meer mensen werken door na hun pensioendatum. Maar je kunt ook zingeving vinden in vrijwilligerswerk, zorg voor kleinkinderen, kunst, mantelzorg, genieten van het moment. Of door te filosoferen, zoals in mijn geval. Wat past bij jou in deze levensfase?”
Drie pijlers
Suzanne benaderde haar onderzoek als een experiment, gebaseerd op drie pijlers. De eerste pijler waren filosofische groepsgesprekken met ouderen waarin bouwstenen werden gelegd voor een nieuwe betekenisvolle benadering van ouder worden. De tweede pijler bestond uit het betrekken van inzichten van hedendaagse denkers en wetenschappers. Tot slot richtte ze zich in de derde pijler op de klassieke denkers uit de tijd van de Grieken en Romeinen. Door hun kijk op ouderdom te bestuderen, doorbrak ze de vanzelfsprekendheid van de manier van denken over ouder worden in de moderne tijd.
Mede geïnspireerd door de klassieke oudheid en hedendaagse denkers en wetenschappers, kwamen de deelnemers in de groepsgesprekken met treffende bewoordingen die hun eigen ervaringen weerspiegelden. Ze benoemt dit als een “rijke en vruchtbare dialoog.” Hieruit vloeiden kernbegrippen voort, zoals “levensmoed, gebruik van levenservaring, belangstelling voor anderen, en het behoud van je gevoel van eigenwaarde.”
Ook voor haarzelf was het onderzoek leerzaam. “Dit onderzoek had niet op deze wijze kunnen plaatsvinden als ik niet ook zelf ervoer hoe het is om ouder te worden. We spraken en dachten in de filosofiewerkplaats allemaal op basis van ervaring. Dat gaf vertrouwen. Voor mijzelf was het heel waardevol om juist in deze levensfase dit onderzoek te doen. In mijn hoofd zitten veel citaten van de deelnemers aan de filosofiewerkplaats. Wanneer het gaat over mijn eigen ouder worden, dan is dat een enorme rijkdom. Het voelt als voeding voor mezelf, voor hoe in nu in het leven sta. Ik heb veel inspirerende voorbeelden gehoord en mooie verhalen opgetekend. Dat helpt mij bij het ouder worden. Ik heb geleerd dat je op allerlei gebied ook later in je leven betekenis kunt hebben. Je hebt daarbij de mentale kracht van een ontdekkingsreiziger nodig, de moed en de sociale vaardigheden om op je eigen wijze een onbekend gebied te ontdekken en je leven vorm te geven. De deelnemers leerden mij ook bescheidenheid. Het gaat niet meer zoveel over jezelf op deze leeftijd, je verbindt je met iets dat groter is dan jezelf en met degenen die na je komen.”
En nu is het onderzoek afgerond, de promotie achter de rug maar de storm is nog niet gaan liggen. “Er is veel belangstelling voor mijn boek en voor de inzichten die ik beschrijf. Dat heeft ook met deze tijd te maken, we werden nog nooit zo massaal oud. Het is een vraag aan de ouderen van nu om ouder worden als betekenisvolle levensfase voor te leven aan jongeren. Ik hoop dat dit onderzoek iets bijdraagt aan anders denken, aan het bieden van een nieuwe ruimte en het realiseren van een nieuw gedachtengoed. Het gesprek daarover is nooit af. Daarom hoop ik dat mensen niet alleen het boek lezen, maar ook over dit onderwerp met elkaar in gesprek gaan. Als dat gebeurt dan ben ik, voor nu, tevreden”.
En luister vooral ook naar het mooie interview met Suzanne op radio in (februari 2025)
