De oogst van ouder worden
Ouder worden is geen synoniem voor verval, het is juist een fase van oogst. Dat is kort gezegd de boodschap van Nele Jacobs, hoogleraar levenslooppsychologie aan de Open Universiteit. Een wetenschapper met een missie. “Ik wil er graag voor zorgen dat iedereen op het einde van zijn leven voldaan kan terugkijken en kan zeggen: ik heb een goed, gezond, gelukkig leven gehad.”
Videobellend spreken we Nele. Ondanks een drukke agenda is ze gul met haar tijd voor een interview. Nele is een Vlaamse, en dat hoor je. Wat je óók hoort en ziet, is een wetenschapper die bevlogen vertelt over haar werk en met aanstekelijk enthousiasme inzichten deelt over de psychologische ontwikkeling van mensen “van kind tot aan de kist”. Een korte aanzet tot een vraag is eigenlijk al voldoende voor de spraakwaterval.
Overigens was het niet zo vanzelfsprekend dat Nele actief is op het domein van de levenslooppsychologie. Vijfentwintig jaar geleden studeerde ze af als klinisch psycholoog. “Eigenlijk ben ik opgeleid om mensen met stoornissen te helpen. Door mijn werkervaring op een palliatieve zorgafdeling heb ik gezien hoe belangrijk het is dat je op het einde van je leven tevreden kunt terugkijken. Dat is eigenlijk wat mij drijft. Ik wil met mijn werk bijdragen aan een goed, gezond, gelukkig leven. En tegenslagen horen daarbij.”
Groeien door de fases van het leven
Levenslooppsychologie is een relatief nieuwe wetenschap die de verschillende levensfasen bestudeert en de transities die mensen doormaken op hun levenspad. Nele: “Ik kijk met name vanuit de positieve psychologie naar die transities en welke factoren mensen kunnen helpen in hun persoonlijke groei en ontwikkeling, waardoor ze meer welbevinden ervaren. En dingen kunnen doen die bij hen passen en waar ze echt goed in zijn.”
‘APK voor je leven’
Is de levensloop een aaneenschakeling van al dan niet toevallige gebeurtenissen die je overkomen of kun je er zelf sturing aan geven? Over het antwoord hoeft Nele geen seconde na te denken. “Zelfregie is heel belangrijk. Wat mij opvalt, is dat mensen zoveel in hun leven willen en niet altijd de tijd hebben of nemen om goed na te denken, te reflecteren en even stil te staan.” Er is alle reden vertelt ze om de vinger aan de pols te houden en gedurende je levensloop enkele keren een wat Nele noemt ‘APK-keuring van het leven’ te doen. Nele: “Om te checken: ben ik nog bezig met de dingen die ik belangrijk vind? Hoe sta ik nu in mijn leven? Hoe zit mijn werk in mijn leven?”
Zo’n ‘APK-keuring’ vergt wel een holistische blik, stelt Nele. Werk en leven zijn niet te scheiden. “Ik denk dat het naïef is om werk als iets geïsoleerds te zien als je een functioneringsgesprek voert.” Ter onderbouwing schetst Nele verschillende kantelpunten die ervoor zorgen dat mensen in verschillende levensfases op zoek moeten naar het vinden van een nieuwe balans. Zoals bijvoorbeeld jonge werknemers die hun werk moeten combineren met het ouderschap. Of vijftigplussers die in hun tweede levenshelft mantelzorger worden. “Daar moet je ook als werkgever anders naar kijken. Privé-componenten die spelen mee.”
Gekristalliseerde intelligentie
Een ander punt dat Nele scherp wil neerzetten: we moeten ophouden om naar veroudering te kijken als een proces van aftakeling en verlies van cognitieve capaciteiten. Nele: “Ik plaats daar graag het beeld naast dat ouderen, juist door het feit dat ze ouder zijn, bepaalde waardevolle assets, capaciteiten, talenten ontwikkelen. Gekristalliseerde intelligentie gebaseerd op ervaring en wijsheid. Dit maakt hen vaak beter in staat om complexere situaties te bestuderen, te reflecteren, en betere oplossingen te vinden. Dit vermogen onderscheidt ouderen van jongeren die nog niet over die ervaring beschikken. Ouderen hebben een pakket aan ervaring en veerkracht dat hen waardevol maakt voor organisatie en samenleving.”
Eigen levensverhaal
Wat het gesprek met Nele een bijzondere lading geeft is dat ze haar visie en stellingnames verbindt met haar eigen levensverhaal. Zo vertelt ze hoe in haar persoonlijke context werk betekenis kreeg voor haar. “In mijn jeugd was werk vooral iets wat zekerheid moest bieden. Het belangrijkste was dat werk zorgde voor een stabiel inkomen en dat je er prestige uit kon halen,” vertelt ze.
Deze overtuigingen, gevormd door de tijd waarin ze opgroeide, hebben haar keuzes en gedrag in haar verdere leven beïnvloed, vertelt Nele. “De historische context waarin je opgroeit, zeker tijdens je adolescentie, laat een blijvende stempel achter op hoe je jezelf ziet en hoe je omgaat met werk.”
De rol van de tijdsgeest
Volgens Nele kijkt de nieuwe generatie anders naar werk en de rol die het speelt in hun leven. “De jongeren van vandaag hechten meer waarde aan persoonlijke groei en dynamiek, en ze zijn sneller bereid om zekerheid op te geven voor spanning en nieuwe ervaringen.” Dit verschil, merkt Nele op, is mede het gevolg van de veranderende tijdsgeest waarin ze zijn opgegroeid. “Waar mijn generatie vooral gericht was op veiligheid en stabiliteit, durven jongeren nu meer risico’s te nemen.”
HR-beleid: meer maatwerk en gedeelde verantwoordelijkheid
Hoe kijkt de hoogleraar levenslooppsychologie vanuit haar discipline naar H-praktijk in organisaties? “Ik ben geen arbeidspsycholoog maar ik zie dat er in het algemeen gesproken weinig maatwerk is, medewerkers vaak weinig autonomie ervaren zoals in de zorg en het onderwijs en dat professionals gebukt gaan onder veel administratieve taken.”
Wat vooral veel beter kan in haar ogen: echte persoonlijke aandacht voor de medewerker. Nele: “Hoe zit je in je werk? Wat geeft jou energie? Waarvoor kom je ‘s ochtends je bed uit? Die vragen van wat ik eerder noemde ‘de APK-keuring’ worden weinig gesteld.” Het HR-beleid zou meer moeten koersen op de verschillende levensfases en wat daarin speelt bij de medewerker, meent Nele. “Het is cruciaal om te begrijpen dat de behoeften per levensfase verschillen.”
Waar Nele óók op wil wijzen: de relatie tussen leidinggevende en medewerker is misschien nog wel belangrijker dan het HR-beleid zelf. Daarbij onderstreept ze dat leidinggevenden en medewerkers een gedeelde verantwoordelijkheid hebben in het vormgeven van een werkomgeving waarin de unieke capaciteiten van werknemers tot hun recht komen. “Alles bij de werkgever leggen is niet de oplossing, maar alles bij de werknemer ook niet. Het vraagt van beiden inzet, betrokkenheid en een persoonlijke aanpak om te zorgen dat iemand op een manier kan werken die past bij zijn of haar levensfase.”
Nieuwe kennisontwikkeling
Anders gaan kijken naar de unieke capaciteiten van ouder wordende mensen. Nele breekt daarvoor een stevige lans. Als hoogleraar draagt ze met haar onderzoeksgroep bij aan nieuwe kennisontwikkeling. “Hier op de OU zijn we bezig met het kijken naar psychologische flexibiliteit bij positief ouder worden. Het aanpassingsvermogen dus.” Er zijn belangrijke aanwijzingen dat het vermogen om op een flexibele manier om te gaan met de onvermijdelijke obstakels die je tegenkomt in werk en leven een belangrijke rol is in de omgang met deze veranderingen. Een belangrijke factor daarbij is dat je blijft investeren in datgene wat belangrijk voor je is. Uit studies van de onderzoeksgroep van Nele blijkt dat psychologische flexibiliteit kan worden gezien als een voorspeller voor het welbevinden.
Het zijn inzichten die organisaties en bedrijven op een ander been kunnen zetten. Vaak is nu de insteek: hoe motiveren we onze senior medewerkers en zorgen we ervoor dat de vlam niet uitdooft? Nele: “Dat is de verkeerde vraag. De vraag zou moeten zijn: hoe kunnen we ervoor zorgen dat oudere medewerkers maximaal tot hun recht komen? Hoe benutten we hun gekristalliseerde intelligentie, hun veerkracht en hun perspectief om complexe situaties op te lossen? Want daar zijn ze heel goed in. Ze kunnen bijvoorbeeld via mentorschappen veel ervaring en kennis door geven aan andere generaties.”
Pensioen en het gevoel van betekenis
Een belangrijke transitie in de levensloop is de periode waarin mensen hun pensioen in zicht krijgen. “Pensioen is een unieke fase, omdat je voor het eerst in je leven volledig afscheid neemt van het werkleven, wat voor veel mensen een belangrijk deel van hun identiteit vormt. Dit loslaten kan moeilijk zijn, vooral omdat het werk vaak verbonden is aan een gevoel van betekenis en bijdrage,” duidt Nele.
Het is essentieel, vertelt ze, om bij het afronden van je werkzame leven terug te kunnen kijken met voldoening en het gevoel dat je iets wezenlijks hebt bijgedragen. “Als je je werk kunt afsluiten met een gevoel van trots en waardering, zowel van jezelf als van anderen, dan kan deze overgang naar pensioen een positieve ervaring zijn. Het is echt een kwestie van oogsten, van terugkijken en trots zijn op wat je hebt opgebouwd.”
Daarmee komen we opnieuw bij de rode draad die Nele zorgvuldig verweven heeft in haar verhaal. Met het klimmen der jaren kunnen mensen in werk en leven blijven groeien. En dit tot op hoge leeftijd. “Dat is absoluut zo. En is het juist belangrijk om daar ook actief op zoek naar te gaan en nieuwe dingen te ontdekken. Ik denk dat jonge mensen dat wat intuïtiever doen, dynamischer zijn en meer van het een naar het ander hoppen.” Zelfcompassie is cruciaal,” zegt Nele. “Het betekent met mildheid naar jezelf en anderen kijken en niet verzuren, waardoor je kunt blijven groeien, zelfs in moeilijke tijden.” Dit geldt, stelt ze, niet alleen voor ouderen, maar voor iedereen. “Of je nu jong of oud bent, het gaat erom de regie te nemen over je leven, zodat je kunt terugkijken met voldoening en trots op wat je hebt bereikt.”
Samen groeien in netwerken
In dat licht kan het voor mensen erg waardevol zijn deel uit te maken van netwerken. Nele: “Netwerken bieden mensen de kans om ervaringen uit te wisselen en van elkaar te leren. Het kan enorm waardevol zijn om collega’s die in dezelfde levensfase zitten of die bijvoorbeeld al met pensioen zijn in contact te brengen met elkaar. Dat helpt om meer inzicht te krijgen in de uitdagingen en mogelijkheden van de levensfase en het bevordert reflectie over je eigen situatie.”
Potentieel benutten
Haar bezoek wacht. Nogmaals vat Nele de portee samen van haar verhaal. Om hierachter als het ware een uitroepteken te zetten. “Ouder worden biedt de kans om terug te kijken op wat je hebt bereikt, om je ervaring en wijsheid in te zetten en anderen daarmee te helpen. Het is een tijd waarin je, als je het goed aanpakt, de vruchten kunt plukken van alles wat je in je leven hebt opgebouwd”, zegt Nele. Tegen de achtergrond van de huidige grote arbeidstekorten liggen hier voor bedrijven en organisaties echt kansen, stelt ze. “Door oog te hebben voor de unieke capaciteiten van oudere werknemers en hen te waarderen, kunnen bedrijven ervoor zorgen dat ze hun potentieel maximaal benutten. Ik ben er zeker van als je die potentie aanspreekt ze zich gewaardeerd voelen, herkend voelen. Ook juist in het feit dat ze ouder worden.”
Foto: Peter Strelitski
